๕ คูคลอง

                  ต่อมาเมื่อคลองผดุงกรุงเกษมได้กลายเป็นเส้นทางคมนาคมขนส่งสินค้าที่สำคัญของกรุรัตนโกสินทร์ บริเวณริมคลองเป็นตลาดสินค้าประเภทต่างๆ และโรงสี มีเรือบรรทุกสินค้าเข้ามาจอดอยู่ตามริมคลองเป็นระยะ เช่น ปากคลองตอนเหนือ (บริเวณวัดเทวราชกุญชร) ลงไปถึงสะพานเทวกรรมรังรักษ์ นางเลิ้ง  มีเรือค้าข้าว อิฐ  ปูนขาว  และกระเบื้อง จากสะพานเทวกรรมรังรักษ์ลงไปถึงสี่แยกหานาคและสะพานเจริญสวัสดิ์มีการค้าขายสินค้าหลายประเภท อาทิ ข้าว ไม้ เสา ไม้กระดาน และวัสดุทีทำด้วยปูนซิเมนต์บริเวณสี่แยกมหานาคมีเรือผลไม้มาชุมนุมซื้อขายมาก บริเวณกรมรถไฟและหน้าวัดเทพศิรินทราวาสเป็นที่พักของไม้เสา  ปูนขาว  และหิน  ซึ่งรถไฟบรรทุกมาจากต่างจังหวัด  รอการบรรทุกเรือหรือรถยนต์ไปขายยังแหล่งอื่นต่อไปจนถึงสะพานพิทยเสถียร มีสินค้าประเภทโอ่ง กระถาง ที่ผลิตในประเทศและมาจากประเทศจีน และมีโรงสี โรงน้ำแข็ง  โกดังสินค้าต่างๆ ตั้งรายสองฟากคลองไป จนจรดแม่ น้ำเจ้าพระยา